Bir moda sosyolojisi denemesi: Old Money

Klasik üstatlardan Georg Simmel modayı, elit bir sınıfın alışkanlıklarının alt-gruplar tarafından taklit edilmesi şeklinde tanımlamıştı. Bu taklit, diyalektik bir işlev görüyordu: Bir taraftan birey olarak insanlar, kendilerini daha geniş bir sosyal kesim içerisinde temsil etme imkânı buluyor öbür taraftan ise kendilerini başka bir sosyal kesimden ayrıştırıyordu. Kısacası insanlar belli bir modayı benimseyerek kendilerini o modanın üretildiği kesime dahil ediyor, başka bir kesimden ise ayrıştırıyor. Demek ki, modanın bir de sınıfsal tarafı var. İnsanlar, toplum hayatında statüleri itibariyle hiyerarşik olarak dağılırlar; bu da çoğu zaman alt sınıftakilerin üst sınıftakilere öykünmesine neden olur. Moda da üst sınıfın taklit edilmesi olarak tanımlandığına göre o modayı benimseyen insanlar, bunu kendi bulundukları konumun üzerine çıkma güdüsüyle yaparlar.

Bu, elbette ki bilinçli bir stratejiyle yapılan bir şey değildir. İnsan, üzerine çok düşünmese de belli durumlardan rahatsız olur. İçerisinde bulunduğu sosyal ortam, onu gerek ekonomik, gerek eğitim, gerek kültür ya da başka sebeplerden dolayı rahatsız eder ve kendisini daha üst sınıfta bulunan bir kesime ait görmek ister. Bunu da, dediğimiz gibi öyle üzerinde düşünüp taşınmadan yapar; sadece güdüleri onu bu duruma iter.

---

Modanın genel bir tanımı, onun işlevini kavramamıza yardımcı olur. Ancak şunu biliriz ki her dönem farklı farklı modalar ortaya çıkar. O farklı farklı modalar da farklı farklı elitlerin elinden yayılır. Bir devlet başkanı da elit olabilir, bir pop şarkıcısı, zengin bir ailenin torunu ya da kısa zamanda kumar sayesinde zenginleşmiş birisi de. Modayı eğer estetik bağlamda düşünüyorsak, zengin bir ailenin torununun bize sunacağı estetik algı ile bir pop sanatçısının sunacağı, iki farklı dünyanın ürünü olacaktır. Değil mi ki erkekler 20 sene önce saçları inek tarafından yalanmışçasına jöleli gezerken bugün daha sade bir tarzı benimsiyor, bu da öyle.

Old Money modasının da özellikle analize değer olması bundan kaynaklanıyor. 70’lerden, yani İkinci Savaş sonrası toparlanma sürecinden beri, dünya tarih boyunca görülüp görülebilecek en absürt tarzları piyasaya sürdü ve bu süreçte bunları piyasaya sürenler eski zamanların elitleri değil, artık halk tarafından elit görülen popülerler olmuştur. Demek istediğim, elitlik artık aristokratların elinden popülerlerin eline düşmüştü. 

Bugün de, benzer bir farklılaşmayı Old Money’le tersi yönde görmeye başladık. Old Money’i, ne olduğunu bilmeyenler için kısaca izah edeyim: Old Money Amerikan jargonunda zenginliği, dedelerinin bıraktığı mirastan kesbetmiş insanları tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. Bu zenginler, şık ama sade bir giyim tarzına sahip oldukları için de bugünün şık, sade ve zaman dışı giyim modasına Old Money ismi verilmiştir.

Old Money’in bir anda böyle bir dönüşüm yaratması, onu analize değer bir konu haline getiriyor. Old Money sadeliğine estetik ve giyim dışında bir örnek vermek gerekirse Türkiye’nin en zenginleri olarak bilinen ailelerin çocuklarına verdikleri isimlere bakıldığında, bu isimler hep Türk kültüründe geleneksel olarak görülen Ali, Ahmet, Vehbi, Mustafa gibi isimlerdir. Bu insanların bir kısmı ateist olduklarını dahi deklare etmelerine rağmen dini şahsiyetleri doğrudan çağrıştıran bu isimleri tercih etmeye devam etmişlerdir. Zenginliği dedelerinden gelen insanların giyim kuşamı da, tıpkı isimlerine benzer sadelikte olmakla birlikte bir duruşa sahiptir. 

Oysaki daha bir sene olmadı, Türkiye’de vergi kaçırdıkları için hapse giren bir çift, insanlara adeta örnek olur duruma gelmişti, ki vergi kaçırdıkları şüphesi, harcamaların görgüsüzce sürekli sosyal medyada teşhir edilmesi üzerine ortaya çıkmıştı. Alışveriş merkezine girdiğinde 500 bin TL bırakarak çıktığını ifade eden birisinin zaten yargılanıp cezalandırılması fazlasıyla normal bir durum. Sorun şu ki, halk nezdinde bu insanlar itibar sahibiydi ve bunların görgüsüzlüğü herkes tarafından talep edilen bir görgüsüzlük haline gelmişti.

Bununla birlikte atbaşı giden Old Money modası özellikle 2024’ün ilk çeyreğinde oldukça yaygınlaştı. Bu durum daha önce görülmediği kadar erkekler tarafından benimsenmesine de sebep oldu. Zannediyorum, sosyal medyada kızların sürekli olarak “erkek, böyle giyinmek çok mu zor” şeklinde attıkları Tweetler bunda etkili oldu. 

Şimdi herkes zengin bir ailenin çocuğuymuş gibi ortalıkta dolaşmaya başladı. Neden bu denli fazlaca benimsendiği ise bu cümlenin kendisinde gizli. İnsanların çoğu Old Money giyim tarzının ne olduğunu biliyor olsa da kökeninin nereden geldiğini pek bildiklerini zannetmiyorum. Bu durumda onların kendilerinin bizzat zengin aile çocuklarına öykündükleri için bu modayı benimsedikleri söylenemez. Ancak bu modanın kendisinin bir zihniyet olarak bütün dünyada dolaştığını söyleyebiliriz. Yazımızın başında da söylediğimiz gibi insanlar bilinçli bir şekilde bir elit kesimi taklit etmiyor; o zihniyetin rüzgarına kapılıyor sadece. 

Bu durumda veriyle açıklanmaya muhtaç iki varsayım Old Money’in yayılması hakkında bize fikir verir. İlk olarak sade giyim tarzlarının dünyada hep ekonomik durgunluk dönemlerinde yaşandığını görüyoruz. İnsanların belli zamanlarda daha gösterişli tarzları benimserken belli zamanlarda ise sadeliği toplu halde tercih etmesi tesadüften ibaret değildir. Sadece ekonomik olmasa da ekonominin de dahil olduğu bir zihniyet, bu tercihleri meydana getirir. Dolayısıyla tarihin birçok döneminde olduğu gibi bugün de dünyada ekonomik durgunlukla birlikte sade bir giyim modası aynı döneme denk gelmiştir.

İkinci varsayım ise insanların ekonomik durgunluktan nasıl çıkmak istedikleri konusunda bize fikir verir. Uzun yıllardır dünyada birilerinin zenginleşmesi başka birilerinin yoksullaşması anlamına geliyor. Bu durum Pandemiyle birlikte iyice ayyuka çıktı. Daha önce orta sınıf olmak insanların yetindiği bir şeyken, bugün orta sınıfın erimesi ve orta sınıfın erimeye devam edecek olmasının insanların zihinlerinde doğurduğu endişe, onları içten içe basamakları teker teker değil hepsini birden çıkmaya güdülüyor. Dolayısıyla bugün ortalıkta herkesin Old Money gezmesini -yine bilinçdışı- Old Money olmak istemeleriyle açıklayabiliriz.

---

Sonuç olarak, Old Money tarzının sadelik ve zamansızlık anlayışı, doğru tercihlerle kullanıldığında estetik açıdan oldukça başarılıdır. Bu tarz, aşırıya kaçmadan şıklığı ve zarafeti temsil eder ve bu nedenle pek çok kişi için çekici hale gelmiştir. Ancak, bu modanın yayılması, toplumda derinleşen sınıf farklarını ve ekonomik eşitsizlikleri de gözler önüne seriyor. Old Money tarzının sadeliği, aslında zenginliğin ve gücün bir ifadesi olarak algılanıyor ve bu, toplumda sınıfsal farklılıkların daha da belirgin hale gelmesine yol açabilir. 

Old Money tarzının günümüzde bu denli popüler hale gelmesi, yalnızca estetik bir tercih olmanın ötesinde, derin toplumsal ve ekonomik dinamiklerin bir yansımasıdır. Bu modanın yükselişi, bireylerin zengin ve köklü ailelere öykünme arzusundan kaynaklanmıyor; aynı zamanda, ekonomik belirsizliklerin ve toplumsal eşitsizliklerin derinleştiği bir dönemde, insanların kendilerini daha güvende hissetme arzusunun bir sonucu olarak da ortaya çıkıyor. Old Money, bu bağlamda, statü ve güç sembolü olarak görülüyor ve bireyler, bu modayı benimseyerek, toplumsal hiyerarşide yükselme arzusunu dışa vuruyor. 

Dolayısıyla, Old Money modasının yayılması, bir yandan bireylerin kendilerini güvende hissetme ve statü arayışının bir sonucu olarak görülse de, diğer yandan bu modanın toplumsal yapıya etkileri dikkatle incelenmeli ve değerlendirilmelidir. Estetik anlamda doğru tercihlerle kullanıldığında başarılı olan bu tarz, uzun vadede toplumdaki sınıf farklarını daha da derinleştirebilir ve toplumsal huzursuzlukları artırabilir.